თავი 2. მცირე და საშუალო სიდიდის საწარმოებთან დაკავშირებულკი პოლიტიკა საქართველოში

მოკლე მიმოხილვა

ამ თავში გაანალიზებულია მცირე და საშუალო სიდიდის საწარმოების (მსს) განვითარების მხარდაჭერის არსებული გარემო საქართველოში, არაფორმალური სექტორის მნიშვნელობა და მოიცავს მსს-თან დაკავშირებით არსებულ დეფინიციებს. განხილულია ჩამოყალიბების პროცესში მყოფი ის პოლიტიკური გარემო, რომელიც აუცილებელია ეკონომიკური განვითარებისათვის, მათ შორის - სოლიალურ-ეკონომიკური განვითარების სტრატეგიის „საქართველო 2020“ და 2016-20 წლების ეროვნული მსს-ის განვითარების სტრატეგიის პრიორიტეტები. გაანალიზებულია მსს-ის საქმიანობის გაფართოებისთვის მთავრობის ქმედებები, კონკრეტულად, საქართველოს მეწარმეობის განვითარებისა და საქართველოს ინოვაციებისა და ტექნოლოგიების სააგენტოების შექმნა. და ბოლოს, წინამდებარე თავში ხდება იმ შესაძლებლობების იდენტიფიცირებას, რომლებიც დაკავშირებულია ენერგო ეფექტიანობის, განახლებადი ენერგიების და მსს-ის სექტორის განვითარებასთან.

    

2.1. მსს-ის განვითარებისათვის არსებული გარემო

საქართველოს ეკონომიკა, განსხვავებით რეგიონის სხვა ქვეყნებისგან, ჩვეულებრივ სტრუქტურირებული იყო მცირე და საშუალო სიდიდის საწარმოების (მსს) და მომსახურების ირგვლივ. შედეგად, ეკონომიკის პროფილი, ზოგიერთი პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებისგან განსხვავებით, ისეთი როგორიცაა უკრაინა და ბელორუსი (სადაც მძიმე მრეწველობა აგრძელებს ოპერირებას) ან აზერბაიჯანი (სადაც მიმდინარეობს წიაღისეული საწვავის აქტიური მოპოვება), ეკონომიკის პროფილი ნახშირბადის ემისიების ნაკლები ინტენსიურობით ხასიათდება.

დაახლოებით 723 000 კომპანიაა დარეგისტრირებული საქართველოში, რომლის დაახლოებით 25% ამჟამად აქტიურია. საქართველოში ადრე არსებული დეფინიციით, კომპანიების საერთო რაოდენობიდან 85%-ზე მეტი მცირე საწარმოების კლასიფიკაციაში ხვდება, ხოლო 9% - საშუალო სიდიდის საწარმოებში. ვაჭრობისა და ტრანსპორტის სფერო ხასიათდება ყველაზე დიდი ბრუნვით, რომელიც 47% უტოლდება (USAID, 2017[1]).

2016 წელს, ევროკავშირის ახლად მიღებული დეფინიციის მიხედვით, მსს-ბი შეადგენს ქვეყნის ყველა ფირმების 99.7%-ს (OECD, 2019[2]). თუმცა, მათი უმეტესობა მიკრო და მცირე საწარმოები არიან (1-დან 19 დასაქმებულამდე). მსს-ბი უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებენ სამუშაო ადგილების შექმნაში. მსს-ბის ნახევარზე მეტი თბილისში მდებარეობენ, ხოლო დანარჩენი, ძირითადად იმერეთისა და აჭარის რეგიონშია გაფანტული.

არაფორმალური ეკონომიკის წილი ასევე მნიშვნელოვანია საქართველოში, რაც საერთაშორისო სავალუტო ფონდის ბოლო კვლევებით 2015 წლისათვის მშპ-ის 50%-ზე მეტს შეადგენდა, თუმცა ეს წილი თანდათან იკლებს (Medina, L. and F. Schneider, 2018[3]). უმეტესი წილი არაფორმალური ეკონომიკისა მოდის მცირე და საშუალო სიდიდის საწარმოთა სეგმენტში. დიდი მასშტაბებით არაფორმალური ეკონომიკის არსებობა, წარმოშობს რა როგორც ფისკალურ, ასევე მაკროეკონომიკურ გამოწვევებს, იგი აგრეთვე წარმოშობს საფრთხეებს გარემოსდაცვითი საკითხების ეფექტური რეგულირებისათვის. ამგვარად, ეკონომიკის ფორმალიზება პრიორიტეტია მსს-ს შორის გარემოსდაცვითი საკითხების გაუმჯობესების კუთხითაც.

მსს-ბი იბრძვიან საკუთარი საქმიანობის მასშტაბის გაზრდისთვის საქართველოში. შეინიშნება იმის ტენდენცია, რომ მსს-ბის უმეტესობა დაკავშირებულია შედარებით დაბალი დამატებული ღირებულების შემქმნელ სექტორთან (ვაჭრობა, უძრავი ქონება). შედარებით მცირე რაოდენობის მსს-ბს ვხვდებით მრეწველობის სფეროში. შედეგად, ამ სექტორში დასაქმებულთა ანაზღაურებაც შედარებით დაბალია.

2.2. მსს-ის დეფინიცია საქართველოში

არც თუ ის დიდი ხნის წინათ, საქართველოს საგასახადო კოდექსი (President of Georgia, 2010[4]) და საქართველოს საინვესტიციო სააგენტოს შესახებ კანონი (President of Georgia, 2002[5]) გამოიყენებოდა საქართელოში მსს-ის დეფინიციისათვის და ეს დეფინიციები განსხვავებული იყო. საქართველოს ეროვნული სტატისტიკის სამსახური სხვა მიდგომას იყენებდა ბიზნესის აღრიცხვისას. იმისათვის, რომ მომხდარიყო განსხვავებული დეფინიციების დარეგულირება, 2017 წლის მარტიდან, ეროვნული სტატისტიკის სამსახურმა დაამტკიცა ბიზნესის რეგისტრირების ახალი მეთოდოლოგია. ეს ახალი მეთოდოლოგია ძალაში შევიდა 2018 წლიდან. შედარებისთვის, მსს-ის ევროკავშირის დეფინიცია მოყვანილია ცხრილი 2.2.

ცხრილი 2.1. საქართველოში მსს-ის ახალი დეფინიცია
კატეგორია	დასაქმებულთა რაოდენობა	საშუალო წლიური ბრუნვა (ლარი)
მცირე	<50	<12 000 000
საშუალო	51-249	12-60 000 000
დიდი	>250	>60 000 000
წყარო: ინფორმაცია მიღებულია საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროდან.

ცხრილი 2.2. მსს-ის ევროკავშირის დეფინიცია
კატეგორია	დასაქმებულთა რაოდენობა	წლიური შემოსავალი (EUR)	მთლიანი აქტივები (EUR)
ინდმეწარმე / მ ი კ რ ო	0-10	<2 000 000	<2 000 000
მცირე	11-50	<10 000 000	<10 000 000
საშუალო	51-250	<50 000 000	<43 000 000
დიდი	>250	>50 000 000	>43 000 000
წყარო: (European Commission, 2015[6]).

მსს-ის კლასიფიკაციამ შესაძლოა გავლენა იქონიოს იმაზე, თუ საით წარიმართება მწვანე ფინანსები ქართული ეკონომიკის შიგნით (კერძოდ, საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების მიერ გამოყოფილი ფინანსები). მაგალითად, საქართველოს ბანკი იყენებს განსხვავებულ კრიტერიუმს. კომპანიებს, რომელთა წლიური ბრუნვა 1.5-დან 20 მილიონ ლარამდეა, ხოლო გაცემული კრედიტების მოცულობა მერყეობს 150 000-დან 2 მილიონ დოლარამდე, საქართველოს ბანკის კლასიფიკაციაში მინიჭებული აქვთ მცირე და საშუალო სიდიდის საწარმოს სტატუსი.

საქართველოს ეკონომიკის სტრუქტურის გათვალისწინებით, საქართველოში არსებული კლასიფიკაციის მიხედვით, ბევრი მსესხებლები, რომლებიც ადგილობრივი ბანკების მიერ განიხილება კორპორატიულ კლიენტებად, ევროკავშირისა და სფი-ის დეფინიციის მიხედვით მსს-ს სტატუსი აქვთ. სფი საკრედიტო ხაზის გახსნისას იყენებს საერთაშორისო (ანუ ევროკაშირის) სტანდარტს. ამის შედეგად, ქართულ ბანკებს ურჩევნიათ სესხად გასცენ დიდი რაოდენობის თანხა კორპორატიული კლიენტების შედარებით მცირე რაოდენობაზე (მაგ. სესხები 1 მილიონი აშშ დოლარიდან და მეტი), ვიდრე, ქართული კონტექსტიდან გამომდინარე, გადაერთონ უფრო პატარა მასშტაბების მქონე მსს-ზე. იმას, რასაც ქართული ბანკები აკეთებენ, უმცირებს მათ ტრანზაქციის ღირებულებას და, შედეგად მწვანე ფინანსები სულ უფრო ნაკლებად ხელმისაწვდომი ხდება მიკრო და მცირე ბიზნესისთვის.

2.3. მსს-ის მიმართ არსებული პოლიტიკა

ზოგადად მიიჩნევა, რომ მსს-ის მიმართ არსებული პოლიტიკური მიდგომები დადებითია. 2018 წლის მონაცემებით, მსოფლიო ბანკის ბიზნესის კეთების რეიტინგში, საქართველო მე-6 ადგილს იკავებს, რაც საუკეთესო პოზიციაა გარდამავალი ეკონომიკების მქონე ქვეყნებს შორის. განვლილ წლებში, საქართველო ცდილობდა გაეუმჯობესებინა ბიზნეს გარემო ყველა ტიპის საწარმოებისათვის, მათ შორის მსს-თვის. გამარტივდა ადმინისტრაციული რეგულაციები, შემსუბუქდა საგადასახადო ტვირთი, გაძლიერდა კორუფციასთან ბრძოლა, მოხდა თავისუფალი ვაჭრობის მხარდაჭერა და პრივატიზაციის ხელშეწყობა. სხვა ღონისძიებებთან ერთად, საქართველოს მთავრობამ მიიღო რიგი რეგულაციები და დააფუძნა ორგანიზაციები კრედიტების, როგორც გაცემის, აგრეთვე - აღების გსაადვილებლად. ამ ღონიძიებების მიზანი იყო კრედიტებზე წვდომის გაუმჯობესება (მაგ. კრედიტებთან დაკავშირებული საინფორმაციო სისტემის და გირავნობის ცენტრალიზებული რეესტრი შექმნა, ცვლილებები სამოქალაქო კოდექსი, რაც საშუალებას იძლევა აქტივების ფართო სპექტრი გამოყენებული იქნას გირაოდ). ამ ხელშემწყობი იურიდიული საფუძვლის მიუხედავად, კრედიტებზე წვდომა საწარმოებისთვის შეზღუდულია, განსაკუთრებით - მსს-თვის, რაც აფერხებს ნორმალურ ბიზნეს ოპერაციებს და მწვანე ეკონომიკურ განვითარებაზე გადასვლას.

2016 წელს განხორციელებულ კვლევებში, ეთგო-მ შეიმუშავა მსს-ის პოლიტიკის ინდექსი, რომელიც გათვლილი იყო ევროკავშირის აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებზე (EaP), სადაც ევროპის მცირე ბიზნესის აქტის (მბა) შესრულებისათვის საჭირო 12 კრიტერიუმის გაანალიზება ხდება. საქართველომ დადებითი შეფასება მიიღო 7 კრიტერიუმის მიხედვით და საუკეთესო რეფორმატორ ქვეყანად დასახელდა აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებს შორის. დადებითად იქნა შეფასებული გადახდის უუნარობასთან დაკავშირებული ღონისძიებები, მარეგულირებელი ჩარჩოს შექმნა, მსს-ის და სტარტაპების სერვისების განვითარება, სტანდარტებისა და ტექნიკური რეგულაციების შექმნა და ინოვაციების მიმართულებით განხორციელებული ქმედებები. თუმცა, მოხდა რიგი გამოწვევების იდენტიფიცირებაც, მათ შორის დასახელდა: ფინანსებზე წვდომა, შრომის ბაზარზე შესაბამისი უნარების სიმწირე და სამუშაო ადგილების შექმნის დაბალი მაჩვენებელი.

ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სტრატეგია „საქართველო 2020“ (Government of Georgia, 2014[7]) საშუალოვადიანი პერიოდიდან გრძელვადიან პერიოდამდე გზამკვლევია, რომელიც განსაზღვრავს სტრატეგიას, პრიორიტეტებს და სამოქმედო გეგმას სექტორების მიხედვით. იგი სავსებით შეესაბამება მსს-ის სექტორის განვითარებას და ახდენს სამი მთავარი პრიორიტეტული სივრცის იდენტიფიცირებას:

• კერძო სექტორის კონკურენტუნარიანობა: საინვესტიციო და ბიზნეს გარემოს გაუმჯობესება, ინოვაციებისა და ტექნოლოგიების ხელშეწყობა, ექსპორტის ზრდის უზრუნველყოფა, ინფრასტრუქტურის განვითარება და ქვეყნის სატრანზიტო პოტენციალის სრულად გააზრება

• ადამიანური რესურსების განვითარება: ქვეყნის სამუშაო ძალის პოტენციალის შექმნა, იმგვარად, რომ იგი შეესაბამებოდეს სამუშაო ძალის ბაზრის მოთხოვნებს; სოციალური დაცულობის გამყარება; ქვეყნის ჯანდაცვის სისტემაზე წვდომისა და მისი ხარისხის ზრდა

• ფინანსებზე წვდომა: ინვესტიციების მობილიზება; ფინანსური საშუამავლო სისტემის სექმნა.

სამთავრობო პროგრამა „თავისუფლება, სწრაფი განვითარება და კეთილდღეობა“ მსს-ის მხარდაჭერას ეკონომიკურ განვითარებაში განსაკუთრებულ როლს ანიჭებს. თემატური მიმდინარეობების მიხედვით, გათვალისწინებულია ბიზნესისთვის სტარტაპების და ინოვაციების დაფინანსება.

2.4. ეროვნული მსს-ის განვითარების სტრატეგია

2016 წელს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრომ (ემგს) შეიმუშავა და მიიღო ეროვნული მსს-ის განვითარების სტრატეგია, 2016-20 წლებისათვის (Government of Georgia, 2015[8]). სტრატეგია, რომელიც შემუშავდა გერმანიის საერთაშორისო თანამშრომლობის ორგანიზაციასთან (GIZ) და ეთგო-თან მჭიდრო თანამშრომლობით, საფუძველს ქმნის მსს-ის განვითარებისათვის. დასახულ მიზნებს შორისაა: მსს-ის მიერ წარმოების მოცულობის ზრდა 10%-ით, დასაქმებულთა ზრდა 15%-ით და გადამამუშავებელი მრეწველობის პროდუქციის 7%-ით ზრდა, სტრატეგიის მოქმედების პერიოდში.

ეროვნულ მსს-ის სტრატეგია 5 ძირითად სფეროზე ახდენს კონცენტრირებას:

• ფინანსებზე წვდომა

• ინსტიტუციონალური, იურიდიული და სამეწარმეო გარემოს გაუმჯობესება

• სს-ის უნარებისა და სამეწარმეო კულტურის განვითარება

• ექსპორტის მხარდაჭერა და მსს-ის ინტერნაციონალიზაცია

• ინოვაციებისა და კვლევების ხელშეწყობა.

თითოეულ თემატურ სფეროსთან დაკავშირებით, სამოქმედო გეგმა ადგენს მოკლევადიან ღონისძიებებს მათი განხორციელებისათვის. პირველი სამოქმედო გეგმა მომზადდა 2016-17 წლებისათვის. მსს-ის განვითარების ხელშეწყობა აგრეთვე შმადგენელი ნაწილია სხვა სტრატეგიებისა და პოლიტიკის დოკუმენტების:

• 2015-17 წლების საქართველოს რეგიონული განვითარების პროგრამა ძირითად რეგიონალურ პრიორიტეტად ასახელებს მსს-ის ხელშეწყობას და სამუშაო ადგილების შექმნას, რომელიც დაკავშირებულია კონკრეტულ სექტორებთან (მაგ. თურიზმი, სოფლის მეურნეობა).

• საქართველოში სოფლის მეურნეობის განვითარების სტრატეგია (2015-20) გულისხმობს მსს-ის ხელეწყობას სოფლის მეურნეობის სექტორში.

• 2013-20 წლების პროფესიული განსთლების რეფორმის სტრატეგიაში აღიარებულია მსს-ის სექტორისათვის პოტენციალის ზრდის და უნარების თანამედროვე მოთხოვნების შესაბამისობაში განვითარების საჭიროება.

• ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის (DCFTA) განხორციელების 2014-17 წლების სამოქმედო გეგმა მნიშვნელოვან როლს ანიჭებს მსს-ბს, მათ შორის, ფინანსებზე წვდომას და ექსპორტის ხელშეწყობას.

• 2017-20 წლების სოფლის განვითარების სტრატეგია და სამოქმედო გეგმა, რომელიც საქართველოს მთავრობამ 2017 წელს დაამტკიცა, აგრეთვე გულისხმობს მსს-ის განვითარებას.

2.5. ინსტიტუციონალური მხარდაჭერა

მსს-ის განვითარების მხარდასაჭერად, ინოვაციების წასახალისებლად და სამეწარმეო აქტივობების გასაზრდელად ემგს-მ სააფუძნა ორი სააგენტო. ესენია საქართველოს მეწარმეობის განვითარების სააგენტო (Enterprise Georgia, 2019[9]) და საქართველოს ინოვაციებისა და ტექნოლოგიების სააგენტო (GITA, n.d.[10]).

• საქართველოს მეწარმეობის განვითარების სააგენტო (ან იგივე აწარმოე საქართველოში) მსს-ის სექტორის განვითარების მხარდამჭერი პროგრამებისა და პოლიტიკის ძირითადი კოორდინატორია. მისი მიზანია სტარტაპების მხარდაჭერა, კონკურენტუნარიანობის გაუმჯობესება, უნარების გამომუშავება და ქვეყნის დახმარება იმ მიმართულებით, რომ მოახდეს ეკონომიკის საფუძვლების იმგვარი დივერსიფიცირება, რაც ხელს შეუწყობს ექსპორტზე ორიენტირებული ეკონომიკის წახალისებას. ამისათვის, იგი ეხმარება ძირითადი სამთავრობო მხარდაჭერით მიმდინარე პროგრამების კოორდინირებას, ხელს უწყობს ფინანსებზე გაუმჯობესებულ წვდომას და სთავაზობს კონსულტაციებს და ბიზნესთან დაკავშირებულ ანალიტიკურ სერვისებს. აწარმოე საქართველოს სამი მთავარი მიმართულება აქვს:

  • ბიზნესის მიმართულება მეწარმეების დახმარებით ხელს უზყობს სამეწარმეო აქტივობებს საქართველოში. იგი სთავაზობს დახმარებას ახალი საწარმოების შექმნაში, აგრეთვე, არსებულის გაფართოებაში და გადაიარაღება-განახლებაში.

  • ექსპორტის მიმართულება ზრუნავს ქვეყნის საექსპორტო პოტენციალის განვითარებაზე, ადგილობრივი პროდუქციის და მთლიანად იმ საქონლის კონკურენტუნარიენობის ამაღლებაზე, რომელიც გამიზნულია საერთაშორისო ბაზრებზე მოსახვედრად.

  • საინვესტიციო მიმართულება დაკავებულია საქართველოში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოზიდვით, წახალისებით და მოცულობის გაზრდით. როგორც მოდერატორი უცხოელ ინვესტორსა და მთავრობას შორის, იგი უზრუნველყოფს უახლეს ინფორმაციაზე წვდომას, სამთავრობო უწყებებთან კომუნიკაციის ეფექტურ საშუალებებს, სერვისებს უნივერსალური მომსახურების პუნქტებით და ინვესტორების მხარდაჭერას მთლიანი საინვესტიციო პროცესის განმავლობაში.

• საქართველოს ინოვაციებისა და ტექნოლოგიების სააგენტო (სიტს) კოორდინირებას უწევს და ინოვაციებისა და ტექნოლოგიების განვითარების მედიატორია საქართველოში. მისი მიზანია იურიდიული ჩარჩოს უზრუნველყოფა ინოვაციებისთვის, ცოდნის განვითარების მხარდაჭერა და ინოვაციების კომერციალიზაცია, საგრანტო პროგრამებით ფინანსებზე წვდომაში დახმარება და ინფრასტრუქტურის ჩამოყალიბება ინოვაციებისათვის. იგი აგრეთვე ეხმარება ახალი ტექნოლოგიებისათვის ფიზიკური ინფრასტრუქტურის შექმნაში (მაგ. ტექნო პარკები, სტარტაპების ინოვაციური ლაბორატორიები, i-ლაბები ინოვაციური ცენტრები თავად უნივერსიტეტებში) და სტიმულირებას უკეთებს დიალოგს აკადემიურ და ბიზნეს წრეებს შორის. დამატებით ამასთან, იგი ხელს უწყობს ცნობიერების ზრდას საზოგადოებაში ინოვაციების როლთან დაკავშირებით.

პროფესიულ ასოციაციებთან დაკავშირებით, შეიძლება ითქვას, რომ ეს სეგმენტი წარმოდგენილია მთელი რიგი ორგანიზაციებით. მათ შორისაა, საქართველოს სავაჭრო-სამრეწველო პალატა, საქართველოს დამსაქმებელთა ასოციაცია და საქართველოს მცირე და საშუალო ბიზნესის ასოციაცია.

მრავალ დონორ ორგანიზაციას და სფი-ებს აგრეთვე აქვთ მსს-ის განვითარების დამხმარე პროგრამები. ესენია: მსოფლიო ბანკი, ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკი (ერგბ), ევროპის საინვესტიციო ბანკი (ესბ), გერმანიის საერთაშორისო თანამშრომლობის ორგანიზაცია (GIZ), გერმანიის მთავრობის განვითარების ბანკი (KfW), აზიის განვითარების ბანკი (აგბ), საერთაშორისო განვითარებისა და ათასწლეულის გამოწვევის აშშ-ის სააგენტო (USAID) და ათასწლეულის გამოწვევის პროექტი (აგპ).

2.6. მსს-ის მხარდამჭერი პროგრამები და ღონისძიებები

განვლილ წლებში სამი უმნიშვნელოვანესი ეროვნული პროგრამა გამოქვეყნდა მსს-ის განვითარების მხარდასაჭერად საქართველოში. მათ გააერთიანეს პროექტების დიდი რაოდენობა, რომელთა წლიური ბიუჯეტი ერთობლივად დაახლოებით 100 მილონ აშშ დოლარს უტოლდებოდა.

• პროგრამა „აწარმოე საქართველოში“ ემგს-ს მიერ იქნა შემუშავებული და იმართებოდა მეწარმეობის განვითარების სააგენტოს მიერ. პროგრამა, რომელიც 2014 წელს დაფუძნდა, საქართველოს მრეწველობის კონკურენტუნარიანობის მხარდაჭერაზე იყო ორიენტირებული და მსს-ში სამეწარმეო უნარების და საექსპორტო პოტენციალის გამომუშავებაზე იყო მიმართული. 2019 წლის ივნისისათვის არსებული მონაცემებით, „აწარმოე საქართველოში“ 503 ბიზნეს სუბიექტს დაეხმარა, საერთო ჯამში 1.18 მილიარდი ლარის (დაახლოებით 400 მილიონი აშშ დოლარი) ოდენობის ინვესტიციით და შექმნა 17 740 სამუშაო ადგილზე მეტი. ამ თანხის უმეტესი ნაწილის ინვესტირება განხორციელდა სოფლის მეურნეობასა და ტურიზმში/სასტუმროებში (Enterprise Georgia, 2019[11]).

• საქართველოს ინოვაციებისა და ტექნოლოგიების სააგენტო მართავს ინოვაციებთან დაკავშირებული საგრანტო პროგრამების განხორციელებას. მინი და მიკრო გრანტები ეხმარება ქართულ კომპანიებს და მსს-ს მოახდინონ ბიზნეს იდეებისა და ტექნოლოგიების კომერციალიზაცია. (GITA, n.d.[10]). მსოფლიო ბანკის მიერ გაცემული სესხის - საქართველოს ეროვნული ინოვაციური ეკოსისტემა - ფარგლებში, სიტს-მ დაიწყო სტარტაპების საგრანტო პროგრამა. პროგრამის მიზანია გლობალური მნიშვნელობის სტარტაპების მხარდაჭერა, მათ შორის, მწვანე ტექნოლოგიებისა და სოფლის მეურნეობის სფეროში, და მათი ფინანსებზე და მსოფლიოს ბაზრებზე წვდომის გაუმჯობესება.

• გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტრო სოფლის მეურნეობის პროექტების მართვის სააგენტოს (სმპმს) მეშვეობით, 10-ზე მეტ პროექტს ახორციელებს სოფლის მეურნეობის სფეროში მსს-ის განვითარების მხარდასაჭერად (APMA, 2019[12]).

2017 წელს ემგს განიხილავდა ამ პროექტების გაერთიანების შესაძლებლობას ერთ სახელწოდებისა და მმართველობის სტრუქტურაში - „აწარმოე საქართველოში სწრაფი განვითარებისათვის“.

2.7. განსახორციელებელი ღონისძიებები

მთელი რიგი ღონისძიებები იგეგმება, როგორც მსს-ის ჩარჩო ეროვნული სტრატეგიის შემადგენელი ნაწილი:

• ჩაჩო-პროექტი „ინოვაციური საქართველო 2020“ მომზადდა და მოსალოდნელია, რომ იგი მიიღებს მსოფლიო ბანკის ინოვაციების განვითარების პროექტის მხარდაჭერას.

• მოსალოდნელია, რომ ცვლილებები მსს-ის ქართულ დეფინიციაში შესაბამისობაში მოვა ევროკავშირის სტანდარტებთან. ამის შედეგი იქნებოდა ის, რომ ეკონომიკის მნიშვნელაოვნად უფრო დიდი ნაწილი მიიღებდა მსს-ის კლასიფიკაციას, ვიდრე ეს იყო არსებული ქართული სტანდარტების შემთხვევაში.

2.8. ფინანსებზე წვდომის ბარიერები

საქართველოს მთავრობამ მნიშვნელოვან წარმატებას მიაღწია სიცოცხლისუნარიანი მსს-ის სექტორის შექმნის თვალსაწრისით. მიღწევებს შორისაა ბარიერების მოხსნა საქმიანობის წამოწყებისას, ბიზნესის რეგისტრირების გამარტივება, გადასახადების შემცირება და გონივრული მარეგულირებელი გარემოს შექმნა.

თუმცა, ფინანსებზე წვდომა მსს-ის განვითარების ძირითად ბარიერად რჩება. ნაკლებად სავარაუდოა, რომ მსს-ს შორის უფრო პატარებს წვდომა ჰქონდეთ საერთაშორისო ფინანსებზე. ისინი აწყდებიან უფრო მაღალ ღირებულებას, ვიდრე ესაა დიდი საწარმოების ან მსგავსი სიდიდის კომპანიების შემთხვევაში ევროპის ქვეყნებში. ქვემოთ მოვიყვანთ რამდენიმე ძირითად ბარიერს:

• კომერციული ბანკები საქართველოში მსს-ის დაფინანსების მთავარი წყაროა. ზოგადად, ბანკები მსს-ის სექტორს განიხილავენ, როგორც შედარებით მაღალი რისკის მატარებელს. შედარებით პატარა მსს-ბს არ გააჩნიათ კრედიტისათვის საჭირო უზრუნველყოფა და ასაკრედიტო ისტორია საბანკო სექტორთან საკონტაქტოდ. ამასთან, ისინი შესაძლოა უკვე დატვირთულნი იყვნენ სესხებთ და ამგვარად არ გააჩნიათ შესაძლებლობა გააფართოვონ კრედიტის მოცულობა. ქართული ბანკები და განსაკუთრებით საერთაშორისო წილობრივი მონაწილეობით მოქმედი ბანკები ძალზედ მგრძნობიარენი არიან უიმედო სესხების მიმართ, ზრუნავენ მყარი საბალანსო ანგარიშებზე და კაპიტალის ადექვატურობის კოეფიცინტზე.

• სესხის უზრუნველყოფასთან დაკავშირებული მოთხოვნები მნიშვნელოვან ბარიერს წარმოადგენენ. ბანკები ზოგჯერ უზრუნველყოფის სახით კრედიტის საერთო მოცულობის 130%-ს ითხოვენ (ჩვეულებრივ, უძრავი ქონების ან მიწის სახით). მრავალი მსს-თვის ეს საკმაოდ დიდ გამოწვევას წარმოადგენს, რადგან მათი ფიქსირებული აქტივები ბევრად მცირეა ან ის, რაც მათ შეუძლიათ შესთავაზონ, არამატერიალური აქტივია.

• მაღალი საპროცენტო განაკვეთი, განსაკუთრებით ადგილობრივ ვალუტაში აღებულ სესხებზე, აგრეთვე წარმოქმნის ფინანსებზე წვდომის ბარიერებს მრავალი მსს-თვის საქართველოში. განაკვეთები სესხებზე ჩვეულებრივ მაღალია (დაახლოებით 23% ინდმეწარმეებისთვის და 16% იურიდიული პირებისთვის), რაც რისკების მაღალი აღქმადობის მჩვენებელია. მიკროსაფინანსო ორგანიზაციების მიერ შეთავაზებული საპროცენტო განაკვეთები მნიშვნელოვნად მაღალია. ყოველივე ამის შედეგად მსს-ბი ფინანსების მნიშვნელოვან უკმარისობას განიცდიან.

• ხილმისაწვდომი დაფინანსების ხანგრძლივობა (ან ვადა) აგეთვე წნეხად აწვება ბიზნესს. ხშირად სესხის დაფარვის ვადა მოკლეა. ის ვერ ასახავს იმ ვადას, როდესაც მსესხებელი პოტენციურად უნდა ელოდოს უკუგებას განხორციელებულ ინვესტიციაზე (მაგალითად, განახლებადი ენერგიების ან ენერგო ეფექტურობის პროექტებში).

• სესხების დოლარიზაციის საკითხიც საპროცენტო განაკვეთების თემასთანაა დაკავშირებული. ბოლო 5 წლის განმავლობში, ბევრმა მსს-მ გადაწყვიტა სესხი აეღო უცხოურ ვალუტაში, მასზე დაბალი განაკვეთის გამო. თუმცა, ამ შემთხვევაში მსს-ბი არ არიან დაზღვეულნი ადგილობრივი ვალუტის კურსის ცვლილებისგან და გაცვლითი კურსის გავლენებისგან. ადგილობრივი ვალუტის გაცვლითი კურსის ვარდნამ (როგორც ეს საქართველოს შემთხვევაში მოხდა ბოლო წლების განმავლობაში) გამოიწვია სესხის ღირებულების საბოლოო გაძვირება.

• ბანკები აგრეთვე აწყდებიან მსს-სშორის დაბალ ფინანსურ შესაძლებლობებს და ცოდნას, რაც ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დაბრკოლებაა ფინანსებზე წვდომისა და სესხების კალკულაციისათვის. სუსტი საკრედიტო ისტორია და ბიზნეს გეგმები ხელს უშლის სესხის აღებას. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ეს მდგომარეობა ბოლო წლების განმავლობაში გამოსწორდა, მას შემდეგ, რაც ქართული ეკონომიკა უფრო ლიბერალური და ბევრად ჩამოყალიბებული გახდა.

• საქართველოში ბანკები ისწრაფვიან უფრო ცენტრალიზებული საკრედიტო სისტემისაკენ, რაც გარკვეულ გამოწვევას წარმოადგენს მსს-თვის, რათა მათ რეგიონებში მიიღონ სესხები. კრედიტ-ოფიცრები რეგიონებში არ არიან იმგვარად დატრენინგებულნი, რომ შეაფასონ მსს-თან დაკავშირებული რისკები და არ არიან უფლებამოსილნი მიიღონ სესხის გაცემის გადაწყვეტილება.

• შეზღუდულია ალტერნატიული, არასაბანკო სესხების და სააქციო ფინანსირების მექანიზმების შესაძლებლობები. სააქციო დაფინანსება, ისეთი როგორიცაა ლიზინგი და ფაქტორინგი, არასათანადოდაა გამოყენებული. ვენჩერულ კაპიტალთან დაკავშირებული გარემო ჩანასახოვან ფორმაში არსებობს. ცოტა ხნის წინ მიღებული კანონი საინვესტიციო ფონდების შესახებ (President of Georgia, 2013[13]). განსაზღვრავს ვენჩერული კაპიტალის და კერძო სააქციო ფონდების მნიშვნელობას. მიუხედავად ამისა, ვენჩერული კაპიტალის აქტივობები და ბიზნეს-ანგელოზების ცნების შესახებ ცოდნა დაბალ დონეზე რჩება.

მსს-ის სექტორის დაკრედიტება საქრთველოში, ვერ ვიტყვით, რომ მნიშვნელოვნად შეუსაბამოა სხვა ქვეყნებში არსებულ მდგომარეობასთან. მსოფლიო ბანკის/ერგბ-ის კვლევამ ბიზნეს გარემოსა და საწარმოების მახასიათებლებთან დაკავშირებით საქართველოში, გამოავლინა სიმდიდრის დაბალი დონე და მაღალი კორპორატიული დავალიანება, რაც მსს-ზე სესხების გაცემისათვის უფრო მეტად შემზღუდველი ფაქტორია, ვიდრე - საბანკო კრედიტების პოლიტიკა (GET Georgia, 2018[14]). ბოლო 2 წლის განმავლობაში მსს-ის კრედიტების წილი გაიზარდა საქართველოში.

2.9. ფინანსური სტრუქტურები

მთავრობა ცდილობს ფინანსებზე წვდომის არსებულ ბარიერებს დაუპირისპირდეს. ჩვენ მოვიყვანეთ ის მიზნობრივი პროგრამები, რომელთა მეშვეობითაც უნდა მოხდეს მსს-თვის ფინანსებზე წვდომის ხელშეწყობა. ეს პროგრამები ითვალისწინებს მთელ რიგ ინსტრუმენტებს. ზოგიერთი მათგანი იძლეოდა გრანტებს, ზოგი ახდენდა ბენეფიციარი მსს-თვის საპროცენტო განაკვეთის სუბსიდირებას. თუმცა, ეს პროგრამები არ ეხებოდა კრედიტის უზრუნველყოფას, რაც ზოგი უფრო მომცრო მსს-თვის ისევ რჩებოდა გამოწვევად.

ამ გამოწვევაზე საპასუხოდ, მთავრობამ ცოტა ხნის წინ წარმოადგინა ახალი საკრედიტო-საგარანტიო მექანიზიზმი, რომელის მიზანია გადაწყვიტოს ბაზარზე არსებული პრობლემა, მოახდინოს რისკების დივერსიფიცირება და ხელი შეუწყოს კრედიტების რაოდენობის ზრდას. აღნიშნული სქემის ბიუჯეტი საწყის ეტაპზე 20 მილიონი ლარია (საახლოებით 7 მილიონი აშშ დოლარი), რომელიც გაიზრდება მომავალში. ესაა საპილოტე ფაზა, საიდანაც მთავრობა გააკეთებს დასკვნებს და მომავალში ბაზარზე უფრო მორგებულს გახდის. მექანიზმი არასაკმარისი გარანტიების მქონე მსს-ს მისცემს ფინანსებზე წვდომის შესაძლებლობას, იქ, სადაც საბანკო კრედიტი მოითხოვს უზრუნველყოფას ან - სადაც ოპერირების სფერო ან ბაზარი მაღალი რისკის მატარებლდ ითვლება.

სხვა მხარდამჭერი ღონისძიებების მაგალითები მოყვანილი ქვემოთ:

• „აწარმოე საქართველოში“ მეშვეობით, თუ კომპანია ღებს სესხს ბანკიდან, მთავრობას შეუძლია დააფინანსოს საპროცენტო გადასახადის ნაწილი. სესხის მოცულობა უნდა იყოს 150 00-დან 2 000 000 მილიონ აშშ დოლარამდე სამრეწველო პროექტებისათვის და 600 000-დან 2 000 000 მილიონ დოლარამდე სასოფლო-სამეურნეო პროექტებისათვის. საპროცენტო განაკვეთები მერყეობს 11-დან 13%-მდე და მთავრობა აფინანსებს 10%-ის ოდენობით (მხოლოდ პირველი 24 თვის განმავლობაში). ამასთან, უნდა სრულდებოდეს ერთი პირობა - სესხის 80%-ით უნდა ხდებოდეს ძირითადი კაპიტალის შეძენა.

• სოფლის მეურნეობის სამინისრო და 11 უმთავრესი ბანკი 2013 წლიდან ახდენენ აგრო-საკრედიტო პროგრამის სუბსიდირებას. სსპმს ახდენს სესხზე საპროცენტო გადასახადის ნაწილის სუბსიდირებას. განაკვეთები სუბსიდირდება 11%-ით ძირითად კაპიტალიში ინვესტირებისას (12 000 - 600 000 აშშ დოლარი) და 8%-ით - საბრუნავი საშუალებების შემთხვევაში (2 000 – 100 000 ლარი ან 740 – 37 000 აშშ დოლარი). სამინისტრო აგრეთვე იძლევა გრანტებს აგრო-პტოდუქციის გადამუშავებისათვის, თუ ინვესტირება კეთდება ძირითად კაპიტალში ან ტრეინინგებისათვის 500 000 ლარამდე (186 000 აშშ დოლარი) და მთლიანი პროექტის ღირებულების 40%-მდე ოდენობით.

• „უმასპინძლე საქართველოში“ პროგრამის ფარგლებში, მთავრობა უზრუნველყოფს ლარში დენომინირებული სესხების საპროცენტო განაკვეთის 10%-ს და აშშ დოლარში/ევროში აღებული სესხების - 8%-ს. საპროცენტო განაკვეთების თანადაფინანსების ხანგრძლივობაა 2 წელი. ლარში განსაზღვრული მინიმალური რაოდენობა შეადგენს 500 000 ლარს (186 000 აშშ დოლარი). მთავრობა აგრეთვე იძლევა სესხის უზრუნველყოფის გარანტიას მთლიანი სესხის 50%-ზე, პირველი 4 წლის განმავლობაში. ამასთან დამატებით, იგი აფინანსებს ფრანჩიზა/მენეჯმეტის ხელშეკრულების გადასახადს, ყოველწლიურად 300 000 ლარის ოდენობითი (112 000 აშშ დოლარი), პირველი ორი წლის.

• სიტს-ოს მინი გრანტების პროგრამის ფარგლებში, მსს-ს აქვთ წვდომა გრანტებზე 100 000 ლარამდე ოდენობით (დაახლოებით 35 000 აშშ დოლარი) საკუთარი საქმიანობის კომერციალიზაციის მხარდასაჭერად და მიკრო გრანტების პროგრამის ფარგლებში - 5 000 ლარამდე (დაახლოებით 1 900 აშშ დოლარი).

• მსოფლიო ბანკის პროექტი იძლევა ე.წ. საქმიან გრანტებს 30 000-დან 250 000 აშშ დოლარამდე, რომლის დროსაც მოთხოვნილია ინოვაციებისათვის თანადაფინანსების გარკვეული დონე.

2.10. ბაზარზე არსებული ხარვეზები მსს-ის მწვანე ინვესტიციების განსახორციელებლად

ძირითადი გამოწვევა, რაც მწვანე მსს-ისთვის არსებობს, ესაა ბაზარზე არსებული მდგომარეობა, რაც დაკავშირებულია ფინანსური ინსტიტუტების მხრიდან მიკრო და მცირე სიდიდის საწარმოებისათვის მწვანე კრედიტების შეთავაზებასთან. ბევრი არსებული ბანკი, რომელიც მწვანე საკრედიტო ხაზს ხსნის, უფრო მეტად ახდენენ დიდი კლიენტების მომსახურებას და კრედიტების სიდიდეც ხშირად აღემატება იმ სიდიდეს (მაგ. >ევრო 100 000), რაც მსს-ს შეიძლება სავარაუდოდ დასჭირდთ ტიპიური ენერგო- და რესურსეფექტური ინვესტიციების განსახორციელებლად (10 000-დან 30 000 ევრომდე, მაგრამ უფრო ხშირად ეს მაჩვენებელი ქვედა ციფრს უტოლდება. იხ. დანართი B, როგორც მაგალითები მცირე ბიზნესის მიერ განხორცილებული ტიპიური რესურსეფექტური ინვესტიციებისა). მეორეს მხრივ, ბაზარზე არიან მიკრო-საფინანსო ორგანიზაციები, რომლებიც ემსახურებიან პატარა სიდიდის საწარმოებს, მაგრამ მნიშვნელოვნად უფრო მაღალი საპროცენტო განაკვეთით. მწვანე ფინანსების ბაზარზე არსებული ეს ხარვეზი მნიშვნელოვანი შემაფერხებელი ფაქტორია იმისათვის, რომ პატარა ფირმებმა გაზარდონ ენერგო- და რესურსეფექტური ინვესტიციები. სხვა სიტყვებით, ამგვარი ინვესტიციები ძალზედ „დიდია“ მიკროსაფინანსო ინსტიტუტებისთვის და ძალზედ „პატარაა“ ტრადიციული საბანკო ლიდერებისთვის. ბაზრის ეს ხარვეზი საჭიროებს სპეციალურ ყურადღებას სამთავრობო პოლიტიკების მხრიდან.

გამოყენებული ლიტერატურა

[12] APMA, N. (2019), “Agricultural and Rural Development Agency”, webpage (accessed 23 September 2019), http://apma.ge/.

[9] Enterprise Georgia (2019), “Results of the Micro and Small Business Support Component”, webpage (accessed 23 September 2019), http://www.enterprisegeorgia.gov.ge/en/News/results-of-the-micro-and-small-8.

[11] Enterprise Georgia (2019), “Results of the State Program ’Produce in Georgia’”, webpage (accessed 23 September 2019), http://www.enterprisegeorgia.gov.ge/en/News/results-of-the-state-program-p.

[6] European Commission (2015), User Guide to the SME Definition, European Commission, Brussels, http://ec.europa.eu/growth/content/revised-user-guide-sme-definition-0_en.

[16] Georgia, G. (2016), Freedom, Rapid Development, Prosperty, Government Platform 2016-2020, Government of Georgia, Tbilisi, http://gov.ge/files/41_61087_816118_GoG_Platform_LKF_19_05_2017.pdf.

[14] GET Georgia (2018), “Banking sector monitoring Georgia 2018”, Policy Study Series, No. PS/01, German Economic Team Georgia/Berlin Economics, Tibilisi/Berlin, https://www.get-georgia.de/wp-content/uploads/2018/03/PS_01_2018_en.pdf.

[10] GITA (n.d.), “Georgia’s Innovation and Technology Agency”, webpage (accessed 23 September 2019), https://gita.gov.ge/eng.

[8] Government of Georgia (2015), SME Development Strategy of Georgia, 2016-2020, Government of Georgia, Tbilisi, http://www.economy.ge/uploads/files/2017/ek__politika/eng_sme_development_strategy.pdf.

[7] Government of Georgia (2014), Social-economic Development Strategy of Georgia: Georgia 2020, Government of Georgia, Tbilisi, https://policy.asiapacificenergy.org/sites/default/files/Georgia%202020_ENG.pdf.

[3] Medina, L. and F. Schneider (2018), “Shadow economies around the world: What did we learn over the last 20 years?”, Working Paper, No. 18/17, International Monetary Fund, Washington, DC, https://www.imf.org/en/Publications/WP/Issues/2018/01/25/Shadow-Economies-Around-the-World-What-Did-We-Learn-Over-the-Last-20-Years-45583.

[15] NAMA (2017), Georgia – NAMA, Nationally Appropriate Mitigation Actions, Georgia (database) (accessed 23 October 2019), http://www.nama-database.org/index.php/Georgia.

[2] OECD (2019), Financing SMEs and Entrepreneurs 2019: An OECD Scoreboard, OECD Publishing, Paris, https://dx.doi.org/10.1787/fin_sme_ent-2019-en.

[13] President of Georgia (2013), Law of Georgia on Collective Investment Undertakings, 24 July 2013, No 843-ES, President of Georgia, Tbilisi, https://matsne.gov.ge/en/document/download/1981090/4/en/pdf.

[4] President of Georgia (2010), Law of Georgia on Tax Code of Georgia, 17 September 2010 , No 3 591-IIS,, President of Georgia, Tbilisi, https://matsne.gov.ge/en/document/download/1043717/93/en/pdf.

[5] President of Georgia (2002), Law of Georgia on the Georgian National Investment Agency No 519 of 19 June 2002, last amended on 4 March 2015, President of Georgia, Tbilisi, https://matsne.gov.ge/en/document/download/2763422/0/en/pdf.

[1] USAID (2017), Innovation and Technology in Georgia, United States Agency for International Development, Washington, DC.