... your login credentials do not authorize you to access this content in the selected format. Access to this content in this format requires a current subscription or a prior purchase. Please select the WEB or READ option instead (if available). Or consider purchasing the publication.
Hagvöxtur er smám saman að aukast á OECD svæðinu, en bakslagið sem vart hefur orðið
gegn hnattvæðingu er veruleiki og við honum verða stjórnvöld að bregðast. Traust á
opinberum stofnunum er lítið og tíðni þess viðhorfs að opinber stefnumótun ívilni
útvöldum sérhagsmunahópum hefur tekið snarpan kipp upp á við. Styttri hagsveiflur,
tæknibreytingar og raskandi nýsköpun (e. disruptive innovation) hafa leitt til krafna
um umbætur á landsbundnum vinnumörkuðum og félagsverndarkerfum, og loftslagsbreytingar,
skattsvik og hryðjuverk kalla á sameinað alheimsátak. Pólitísk skautun (e. polarisation),
og tortryggni borgaranna gagnvart opinberum stofnunum gera að verkum að árangur umbóta
verður enn ófyrirsjáanlegri. Að efla traustverðugleika opinberra stofnana og kjörinna
fulltrúa, að koma á áframhaldandi samtali við borgarana með opnu stefnumótunarferli
með almennri aðkomu og að bæta getu stjórnvalda til þess að velja besta kostinn þegar
margir standa til boða ‑ allt eru þetta mikilvæg atriði til þess að koma aftur á tengslum
milli stjórnvalda og borgaranna og stuðla að hagvexti sem er sjálfbær og fleirum til
góðs. Í skýrslunni Hagstjórn í hnotskurn er að finna gögn um slíkar umbætur á stjórnarháttum.
Áfram er unnið að fjármálastöðugleika, en skuldastig er enn hátt og dregið hefur úr
opinberri fjárfestingu.
Meðalfjárlagahalli náði ‑2,8% af vergri landsframleiðslu í löndum OECD á árinu 2015,
samanborið við ‑8,4% árið 2009, og lýsir það þeirri þróun sem orðið hefur eftir því
sem í löndum er unnið að því að koma á stöðugleika í kjölfar fjármálakreppunnar.
Jöfnuður batnaði úr ‑6,3% af væntri vergri landsframleiðslu árið 2009 í ‑2,4% árið
2015 þegar litið er til allra landa OECD og komst þar með aftur niður í farveg ríkjandi
langtímaþróunar.
Meðalríkisskuldir náðu 112% af vergri landsframleiðslu á árinu 2015 í löndum OECD
en 11 lönd voru með skuldastöðu sem var jöfn vergri landsframleiðslu eða umfram hana.
Opinberar fjárfestingar voru að meðaltali 3,2% af vergri landsframleiðslu á árinu
2015, allt frá 6,7% í Ungverjalandi og niður í 1,5% í Ísrael. Þetta er lækkun frá
4,1% markinu á árinu 2009, þegar aukning ríkisútgjalda hófst. Einum þriðja opinberra
fjárfestinga er beint til efnahagsmála, einkum til samgagna, en síðan til varnarmála
(15,2%).
Opinber útgjöld til heilsugæslu og félagslegrar verndar hafa aukist
Milli 2007 og 2015 jukust útgjöld mest til félagslegrar verndar (2,6 prósentustig)
og heilsugæslu (1,7 prósentustig) þegar litið er til allra landa OECD.
Þegar horft er til þess að einn þriðji útgjalda til opinberra innkaupa gengur til
heilbrigðismála gefur auga leið að bætt gegnsæi og aukin skilvirkni í opinberum innkaupum
á lyfjum og læknavörum, lækningatækjum og sjúkragögnum skiptir sköpum ef bjóða á bætta
heilbrigðisþjónustu með lægri kostnaði.
Atvinnustig hjá hinu opinbera er að meðaltali stöðugt, en frávik milli landa eru veruleg,
Þótt mörg ríki innan OECD hafi greint frá umtalsverðum samdrætti í ríkisrekstri síðan
gripið var til aðhaldsaðgerða eftir fjármálahrunið, jókst almennt atvinnustig hjá
hinu opinbera sem hlutfall af heildaratvinnu í löndum OECD lítillega milli 2007 og
2015, úr 17,9% í 18,1%.
Þetta meðaltal dylur frávik milli landa. Í Bretlandi og Ísrael dró mest úr fjölda
opinberra starfa sem hlutfall af heildarstörfum (um meira en 2,5 prósentustig) frá
2007 til 2015. Hins vegar varð aukning í Tékklandi, Eistlandi, Ungverjalandi og á
Spáni um 2 prósentustig eða meira á sama tímabili.
Ennfremur dylur þetta hlutfall (opinber störf sem hlutfall af heildarfjölda starfa)
breytingar sem hafa orðið á rauntölum um opinber störf. Í Tyrklandi, frá 2014‑15,
fjölgaði almennum opinberum störfum um 3,9%, en í Hollandi fækkaði þeim um meira en
3,6%. Þessar breytingar koma ekki fram í hlutfallinu, þar sem fjöldi almennra opinberra
starfa breyttist með svipuðum hraða og heildarfjöldi starfa.
Að meðaltali fá stjórnendur í flokki D1 (æðstu stjórnendur) greidd 27% hærri laun
en stjórnendur í flokki D2, 72% hærri en millistjórnendur (D3), meira en tvöfalt hærri
en stjórnendur í flokki D4 og 2,6 sinnum meira en hátt settir sérfræðingar. Þetta
bendir til þess að álagið sem greitt er fyrir stjórnunarábyrgð sé talsvert meira en
álagið sem greitt er fyrir tæknilega sérþekkingu. Ritarar fá greidd að meðaltali fjórum
sinnum lægri laun en stjórnendur í flokki D1.
Konur eru í minni hluta í leiðtogastörfum hjá hinu opinbera
Að meðaltali eru konur aðeins um 29% af þingmönnum á þjóðþingum og aðeins 28% af ráðherrum
í löndum OECD árið 2017.
Á sama hátt eru konur aðeins í 32% af æðstu stöðum hjá hinu opinbera, þótt 58% af
heildarfjölda opinberra starfsmanna séu konur.
Jafnt hlutfall kvenna á opinberum vettvangi og í atvinnulífinu á öllum stigum stækkar
þann forða hæfileika sem unnt er að sækja í til að stuðla að árangri af hvers kyns
starfsemi.
Tæki til árangursstýringar og innsýn í hegðun (e. behavioural insights) bæta árangur
og skilvirkni í opinberum rekstri
Nærri öll lönd eru með lögboðið frammistöðumat fyrir ríkisstarfsfólk. Tenging kjara
við frammistöðu er enn vandamál og notkun frammistöðutengdra launa hefur haldist stöðug
síðan 2010.
Útgjaldarýni (e. spending review) er notuð í auknum mæli í löndum OECD til þess að
hafa betra eftirlit með útgjöldum og bæta forgangsröðun. Í tuttugu og tveimur löndum
var ráðist í útgjaldarýni að minnsta kosti einu sinni frá 2008 til 2016, samanborið
við aðeins fimm á árunum 2000‑2007.
Notkun hegðunarinnsýnar er að ná rótfestu í mörgum löndum OECD, einkum í því skyni
að bæta framkvæmd stefnumiða. Möguleikar eru til þess að beita hegðunarinnsýn á öllum
sviðum opinberrar stjórnsýslu, einkum í því skyni að móta og meta stefnumið.
Áætlanir um opna stjórnsýslu eru að komast á aukinn skrið, en þörf er á frekari greiningu.
Í löndum OECD er í auknum mæli verið að festa í sessi meginreglur um gegnsæi, ábyrgðarskyldu
og almenna aðkomu að stjórnsýslu. Um helmingur landa innan OECD (17 af 35 löndum)
hefur tekið upp þjóðaráætlun um opna stjórnsýslu.
Í flestum löndum OECD hefur verið tekin upp stefna um „aðgengi án undandráttar“, þar
sem opinber gögn eru aðgengileg nema lögmætar ástæður réttlæti annað.
Hins vegar er mikill munur á því að hvaða marki er hvatt til endurnýtingar gagna utan
hins opinbera (svo sem í forritunarkeppnum (e. hackathon) og á samsköpunarmessum (e.
co‑creation events)) .
Í fáum löndum er lagt mat á það hvort aðgerðir til opinnar stjórnsýslu nái þeim árangri
sem stefnt er að, hvort sem það er efnahagslegur árangur eða félagslegur, bætt opinber
framleiðni eða ábyrgð í starfi.
Meira þarf til þess að endurvekja traust á stjórnvöldum og tryggja aðgengi að þjónustu
Traust á stjórnvöldum er enn neðan við það sem var fyrir fjármálakreppuna. Að meðaltali
í löndum OECD greindu um 42% borgara frá því að þeir bæru traust til ríkisstjórna
sinna á árinu 2016, í samanburði við 45% fyrir 2007.
Viðvarandi ójafnræði er milli þjóðfélagshópa varðandi aðgengi að þjónustu, gæði þjónustunnar
og hversu vel hún svarar þörfum fólks. Í löndum OECD greinir lágtekjufólk oftar frá
tilvikum um heilbrigðisvandamál sem ekki er brugðist við en fólk með rýmri fjárhag.
Með sama hætti eru nemendur sem standa höllum fæti félagslega og fjárhagslega nærri
þrisvar sinnum líklegri til þess að ná ekki viðmiðunarfærni í raungreinum.
Stjórnvöld ættu einnig að stemma stigu við þeirri „rafrænu útskúfun“ sem nú birtist
í nýjum myndum. Þótt vaxandi hlutfall fólks nýti sér stafrænar leiðir til samskipta
við hið opinbera er viðvarandi munur á því að hvaða marki slíkar leiðir eru nýttar
eftir menntun, búsetu og aldri.